Χάριν συμφερόντων θέλουν να βαφτίσουν ζιζανιοκτόνο, «μη καρκινογόνο»

Η υπόθεση glyphosate και το δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ και των κρατών μελών

Tου Γιώργου Μπάλια

Η διαχείριση του ζητήματος της έγκρισης της ουσίας glyphosate από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποδεικνύει ότι ο αδιαφανής και γραφειοκρατικός τρόπος λήψης των αποφάσεων από τα όργανα της ΕΕ οδηγεί στην περαιτέρω κλιμάκωση της πολλαπλής κρίσης που διέρχεται. Όταν δε αυτό συμβαίνει στον πιο ευαίσθητο τομέα, όπως είναι αυτός της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων, τότε το δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ διευρύνεται και συντελεί στην ενίσχυση των εθνικών αναδιπλώσεων και των ευρωσκεπτιστικών ρευμάτων.

Χωρίς επιστημονικές αποδείξεις

Η υπόθεση αφορά το εμβληματικό ζιζανιοκτόνο Roundup της Monsanto, που χρησιμοποιεί ως δραστική ουσία τη glyphosate και το οποίο, εκτός από τη χρήση του για τις συμβατικές καλλιέργειες χρησιμοποιείται επίσης στις γενετικά τροποποιημένες (ΓΤ) καλλιέργειες. Είναι γνωστό ότι η Monsanto διαθέτει στην αγορά γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς (ΓΤΟ) που έχουν αντίσταση στο Roundup και με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζει τόσο την εμπορία των ΓΤΟ, όσο και την εμπορία του Roundup. Για το λόγο αυτό η ανανέωση της έγκρισης –η οποία λήγει στο τέλος Ιουνίου- είναι εξαιρετικά κρίσιμης σημασίας για την εταιρία δεδομένου μάλιστα ότι τους τελευταίους μήνες συντελούνται σημαντικές ανακατατάξεις στον αγροτοδιατροφικό τομέα με συγχωνεύσεις και εξαγορές εταιριών. Μεταξύ των άλλων, έγινε γνωστή η πρόταση της γερμανικής Bayer να εξαγοράσει τη Monsanto με το κολοσσιαίο τίμημα των 62 δισ. δολαρίων.

Αξίζει να τονιστεί, εισαγωγικά, ότι η διαδικασία λήψης της απόφασης από την Επιτροπή είναι πολυπλόκαμη, καθόσον υφίσταται μια συνεχής διεπαφή μεταξύ, από τη μια πλευρά, των επιστημονικών επιτροπών και οργάνων και, από την άλλη μεριά, των πολιτικών οργάνων και ιδίως της Επιτροπής (πρόκειται για τη διαδικασία που είναι γνωστή ως Επιτροπολογία). Και ενώ η Επιτροπή ήταν έτοιμη να προβεί στην ανανέωση της έγκρισης, εμφανίστηκε το πρώτο εμπόδιο που προήλθε από το Ινστιτούτο για την έρευνα του καρκίνου (IARC) της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) το οποίο, σε επιστημονική έκθεση (Μάρτιος 2015) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ουσία glyphosate «είναι πιθανώς καρκινογόνος». Μπροστά στη νέα κατάσταση η Επιτροπή ζήτησε τη γνώμη της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), η οποία συνέταξε έκθεση (Νοέμβριος 2015). Στην εν λόγω έκθεση συμπεραίνεται ότι «είναι ασφαλής η χρήση της ουσίας glyphosate», χωρίς η EFSA να αναφέρει καθόλου τις επιστημονικές αποδείξεις, που την οδήγησαν στο εν λόγω συμπέρασμα. Εξ αιτίας αυτού τής ασκήθηκε δριμεία κριτική, με αποτέλεσμα να αυξηθούν οι αρνητικές αντιδράσεις πολλών επιστημονικών φορέων στην Ευρώπη, όπως επίσης και των κυβερνήσεων κρατών μελών.

Η Επιτροπή, στην πρώτη συνεδρίαση για την ανανέωση της έγκρισης (7-8 Μαρτίου 2016), είχε ως βασικό επιχείρημα τη θετική επιστημονική γνώμη της EFSA, χωρίς όμως να επιτύχει την έγκριση καθόσον δεν κατόρθωσε να συγκεντρώσει την ειδική πλειοψηφία των εκπροσώπων των κρατών μελών, αφού μερικά κράτη καταψήφισαν την πρόταση (κυρίως Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Σουηδία) και άλλα απείχαν (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα).

Σύγκρουση συμφερόντων

Η δριμεία κριτική που ασκήθηκε για την παραπάνω παράλειψη της EFSA και η αδυναμία να ληφθεί η σχετική απόφαση από την Επιτροπή αποτέλεσαν την αφορμή να ασχοληθεί το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ) με το ζήτημα της ανανέωσης. Έτσι το ΕΚ, για πρώτη φορά στην ιστορία του, εξέδωσε Ψήφισμα (13-4-2016) με το οποίο ζητεί την ανανέωση της έγκρισης της ουσίας glyphosate, αλλά με μικρότερη διάρκεια ισχύος και με την παρότρυνση να συνεχιστούν οι μελέτες για την επικινδυνότητα της ουσίας. Το Ψήφισμα εκδόθηκε ένα περίπου μήνα πριν από τη δεύτερη συνεδρίαση της Επιτροπής και αφού είχαν προηγηθεί ισχυρές πιέσεις από τις εταιρίες του αγροτοδιατροφικού τομέα που πέτυχαν, βεβαίως, το στόχο τους. Αξίζει να τονιστεί ότι το Ψήφισμα υπερψηφίστηκε στην ολομέλεια μόνο από τα κόμματα της ευρωπαϊκής δεξιάς (μεταξύ των οποίων και η Νέα Δημοκρατία), παρά την ομόφωνη αρνητική εισήγηση εκ μέρους της Επιτροπής Περιβάλλοντος του Ε.Κ.

Το τσουνάμι των εξελίξεων δεν σταμάτησε εδώ καθώς στις 16/5 δημοσιεύτηκε κοινή έκθεση της ΠΟΥ και του FAO, η οποία κατέληγε πως η ουσία glyphosate δεν είναι καρκινογόνος. Μάλιστα, η έκθεση δημοσιεύτηκε δύο ημέρες πριν από τη δεύτερη συνεδρίαση της Επιτροπής (18-19 Μαΐου) και οι επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας που τη συνέταξαν ήταν ο Alan Boobis και ο Angelo Moretto, διευθυντικά στελέχη του οργανισμού μελετών ILSI Europe, ο οποίος το 2012 έλαβε χορηγία 500.000 δολάρια από τη Monsanto και άλλα 500.000 δολάρια από τον όμιλο εταιριών CropLife International (Monsanto, Dow, Syngenta κλπ). Τόσο, λοιπόν, ο χρόνος δημοσίευσης όσο και η σύγκρουση συμφερόντων για τους δύο επικεφαλής δείχνουν ότι η μελέτη έγινε για να εξασφαλιστεί η θετική γνώμη της Επιτροπής.

Σε εκκρεμότητα

Με αυτά τα δεδομένα και υπό αυτές τις συνθήκες συγκλήθηκε η δεύτερη συνεδρίαση της Επιτροπής για τη λήψη απόφασης σχετικά με την ανανέωση της έγκρισης του glyphosate (18-19 Μαΐου), η οποία λήγει στο τέλος Ιουνίου 2016. Η Επιτροπή εισηγήθηκε τροποποιημένη πρόταση για ανανέωση της έγκρισης, με την οποία η τελευταία θα είναι διάρκειας εννέα ετών αντί της 15ετίας που προβλέπει η νομοθεσία. Ωστόσο, και αυτή τη φορά δεν σχηματίστηκε η αναγκαία ειδική πλειοψηφία καθόσον κράτησαν αρνητική στάση αρκετά κράτη (Γαλλία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Σουηδία, στις οποίες προστέθηκε και η Πορτογαλία μετά από την παρέμβαση του Μπλόκο) και απείχαν αρκετά άλλα, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Το ζήτημα παραμένει σε εκκρεμότητα, αφού ζητήθηκε από την εταιρία να παράσχει συμπληρωματικά στοιχεία μέχρι το τέλος Ιουλίου 2016. Εν τω μεταξύ, υπό την ισχυρή πίεση της Monsanto, η Επιτροπή ζήτησε από τα κράτη μέλη την προσωρινή έγκριση (για διάστημα 2-3 μηνών) η οποία μέχρι τώρα δεν δόθηκε. Το επόμενο βήμα θα είναι πιθανότητα μια νέα πρόταση της Επιτροπής στην οποία θα περιλαμβάνεται περαιτέρω μείωση του χρόνου διάρκειας ισχύος της έγκρισης στα 3 έτη. Φημολογείται ότι με τη νέα πρόταση θα λάβει τη θετική γνώμη της Γερμανίας, εν όψει μάλιστα της εξέλιξης των σχέσεων Bayer και Monsanto.

Επιστημονικοποίηση της πολιτικής

Εκείνο που προκύπτει από όσα αναφέρθηκαν είναι ότι η αδιαφανής διαδικασία λήψης της απόφασης από την Επιτροπή συνδέεται στενά με τις πιέσεις και επιρροές των ισχυρών εταιριών του αγροτοδιατροφικού συμπλέγματος, στις οποίες είναι ευεπίφορη. Επιπλέον, οι εν λόγω εταιρίες στηρίζονται σε ομάδες επιστημόνων αδρά αμοιβόμενες των οποίων οι μελέτες αποσκοπούν αποκλειστικά στην εξυπηρέτηση των στόχων τους. Περαιτέρω, κατά κανόνα, γίνονται δεκτές οι μελέτες αυτές από την EFSA, η δε Επιτροπή σπανιότατα διαφωνεί με τις μελέτες που υποβάλλουν οι εταιρίες και αξιολογεί η EFSA. Έτσι, λοιπόν, βρισκόμαστε μπροστά στο φαινόμενο της «επιστημονικοποίησης της πολιτικής» με την έννοια ότι η βάση των αποφάσεων είναι η λεγόμενη «αντικειμενική επιστημονική γνώση». Ωστόσο, αφενός μεν δεν υπάρχει αντικειμενική επιστημονική γνώση στον τομέα των κανονιστικών ρυθμίσεων, αφετέρου δε η εμμονή στην αντίληψη αυτή οδηγεί σε ένα στείρο επιστημονισμό που αποτρέπει την ένταξη στη συζήτηση και άλλων παραγόντων όπως είναι οι κοινωνικές, οι οικονομικές, οι ηθικές και λοιπές διαστάσεις των υπό εξέταση ζητημάτων.

Μπροστά σε αυτό το τοπίο πρέπει να αναληφθούν επειγόντως πολιτικές δράσεις και πρωτοβουλίες. Χρειάζεται ένας βαθύς εκδημοκρατισμός του συνολικού πλαισίου λήψης των αποφάσεων από τα όργανα της ΕΕ και των κρατών μελών. Για το λόγο αυτό είναι αναγκαίο να υπάρξει συζήτηση, ιδίως για το περιεχόμενο μιας δημοκρατικής εμβάθυνσης και των παραμέτρων της, όπως είναι η πληροφόρηση και η συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης απόφασης από το πιο πρώιμο στάδιο, η διαφάνεια στη δράση τόσο των κρατών μελών όσο και της ΕΕ, η εγκατάσταση μιας στενής σχέσης μεταξύ των επιστημονικών ή κανονιστικών αρχών της ΕΕ με τις αντίστοιχες των κρατών μελών κλπ. Αυτή η προσέγγιση αποτελεί τη σύγχρονη εκδοχή της έννοιας του «πολέμου θέσεων» αυτού του γκραμσιανής έμπνευσης στρατηγικού στόχου της ανανεωτικής αριστεράς και αφορά όλους τους τομείς, ιδιαίτερα δε το σημαντικό τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος, της δημόσιας υγείας και των καταναλωτών. Για να καταστεί αυτό εφικτό θα πρέπει να υιοθετήσουμε μια σημαντική ιδέα του Μισέλ Φουκώ: να συνδέσουμε τη γενική πολιτική θεωρία για το μετασχηματισμό της κοινωνίας με την ειδική επιστημονική γνώση για όλους τους επιμέρους τομείς πολιτικής.

* Ο Γ. Μπάλιας είναι επίκουρος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, gbalias@hua.gr