Εθνικό Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

«Κάστρο: Ο τόπος το ορίζει και ο άνθρωπος το χτίζει»

Διαθεματική Προσέγγιση του Κάστρου:

 Ο  τόπος και οι άνθρωποι

1)    Κάστρα και γεωγραφία   

      Τι θα ήταν το κάστρο αν δεν υπήρχε ο τόπος του;

• Πού χτίζονταν τα κάστρα γεωγραφικά και τοπογραφικά.
• Στην παράλια χώρα στη μεσογειακή και για πιο λόγο?
• Διακρίνουμε τα κάστρα ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους και προσπαθούμε να εντοπίσουμε το δίκτυο των κάστρων της ιδίας περιόδου και τα κοινά τους στοιχεία.
• Τα τοποθετούμε πάνω στο χάρτη.
• Εξετάζουμε το χώρο πάνω στον οποίο είναι κτισμένο ένα κάστρο ή ένα οχυρό. Συνήθως είναι κτισμένο  σε στρατηγικά σημεία για να ελέγχουν την περιοχή. Παρατηρούμε αν το κάστρο ελέγχει πεδιάδα ή θαλάσσιο πέρασμα.
• Προσπαθούμε να εντοπίσουμε το οδικό δίκτυο που συνέδεε τα κάστρα αν το κάστρο βρίσκεται στη μεσογειακή χώρα καθώς και τις υποστηρικτικές του εγκαταστάσεις.
• Αν πρόκειται για κάστρο κοντά στη θάλασσα εντοπίζουμε τη θαλάσσια οδό που ακολουθούν τα πλοία και το ρόλο που έπαιζε η συγκεκριμένη οχύρωση για τον ανεφοδιασμό ή την ασφάλεια που προσέφερε.
• Εξετάζουμε εκτός από το χώρο και την πόλη που υποστήριζε το κάστρο και αν οι κατοικίες βρίσκονται μέσα σ’ αυτό ή γύρω από αυτό.

2) Κάστρα και ιστορία

• Πότε κτίστηκε το κάστρο ή το οχυρό και για ποιο λόγο.
• Ήταν μόνο μια γραμμή άμυνας ή  και  χώρος κατοικίας παράλληλα;
• Ποιο ήταν το ιστορικό πλαίσιο της εποχής εκείνης;
• Εξετάζουμε αν πρόκειται για αρχαίο κτίσμα, μεσαιωνικό, φράγκικο ή νεότερο και προσπαθούμε να το τεκμηριώσουμε.
•  Παρατηρούμε τον τρόπο, τα υλικά κατασκευής, το σχήμα του και προσπαθούμε να το εντάξουμε χρονικά.
• Πολλές φορές καλούμε τους μαθητές να κατανοήσουν το ρόλο που έπαιζε το κάστρο στη ζωή της πόλης και της περιοχής.
•  Εκτός από τον αμυντικό του χαραχτήρα τι ρόλο έπαιζε στην οικονομία και τη ζωή των κατοίκων.
• Ποιες πληροφορίες αντλούμε για τη ζωή των ανθρώπων εκείνης της εποχής
• Ποιοι έμεναν στο κάστρο μόνιμα, περιστασιακά, σε περίπτωση κινδύνου  (ο βασιλιάς, η φρουρά , οι τεχνίτες, ο λαός..)
• Πώς κατανέμονταν οι διάφορες κοινωνικές ομάδες και τάξεις   με βάση τα χωροταξικά δεδομένα, τη φυσική διαμόρφωση και τις ιδιαίτερες συνθήκες του τόπου.   

3) Κάστρα και λογοτεχνία

• Δημοτικά τραγούδια για  τον ηρωισμό ή την ομορφιά των ανθρώπων που έμεναν σε αυτά  είτε για το πόσο απόρθητα είναι.
• Αναφορές για τα συγκεκριμένα Κάστρα στην λογοτεχνία
• Παλαιά κείμενα (16^ου 17^ου …αιώνα) με αφηγήσεις ιστοριών για  τα κάστρα. Κείμενα  περιηγητών ή λογοτεχνών που αναφέρονται στα κάστρα. Ιστορίες ή μυθιστορήματα (πριγκηπέσα Ιζαμπώ) με ιππότες, βασιλοπούλες που δίνουν πληροφορίες για την διοίκηση και την κοινωνική ζωή σε ένα κάστρο.
• Θρύλοι και παραδόσεις για τα κάστρα, που διασώθηκαν μέχρι σήμερα
• Ιστορίες ηρωισμού ή και έρωτα που συνέβησαν στα κάστρα. Ηρωικές έξοδοι, αυτοθυσία των πολιορκημένων ή αυτοκτονίες από αγάπη

4) Κάστρα και επιστήμες:

- Κάστρα και  χημεία

• Παρασκευή κρασιού
• Φαρμακευτικές συνταγές

• Χρωστικές ουσίες στην αρχαιότητα και το Βυζάντιο
• Φυσικές χρωστικές. Πορφύρα (πως γινόταν η επεξεργασία του κόκκινου χρώματος, ύπαρξη πορφυρείων, τοπική οικονομία και  επεξεργασία της πορφύρας…) Παρασκευή κόκκινου χρώματος από πρινοκόκι (συλλογή, επεξεργασία)
• παρασκευή σαπουνιού
• κατεργασία των δερμάτων
• η  χημεία και η συμβολή της στην εξέλιξη  της πολεμικής τέχνης

- Κάστρα και ιατρική

• Ύπαρξη ή όχι δομών οργανωμένης ιατρικής περίθαλψης
• Ύπαρξη λιμοκαθαρτηρίου
• Φαρμακευτικές συνταγές, ματζούνια, παραδοσιακές ιατρικές πρακτικές

- Κάστρα και μαθηματικά

• Μέτρηση του ύψους ενός κτιρίου ή ενός φρουρίου με  αρχαίες πρακτικές  μεθόδους
• Μέτρηση αποστάσεων με παρόμοιες πρακτικές μεθόδους

- Κάστρα και Γεωλογία- Φυτολογία - Ζωολογία

• Γεωλογική εξέταση του χώρου που είναι χτισμένο το οχυρό
• Αναζήτηση απολιθωμάτων – χρονολόγηση με βάση τα απολιθώματα
• Μελέτη της χλωρίδας της περιοχής.  Ενδημικά είδη ή απειλούμενα.
• Μελέτη της πανίδας του χώρου. Οι εγκαταλειμμένες κατοικίες ιδανικό καταφύγιο άγριας πανίδας
• Αλληλεπιδράσεις ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος του Κάστρου.

5) Πολεοδομία – αρχιτεκτονική

- Πολεοδομική οργάνωση του Κάστρου

• Οχύρωση και οχυρωματικά έργα στις διάφορες ιστορικές φάσεις

• Οργάνωση οικισμού:

- Δομή της πόλης (είναι χτισμένη με σχέδιο ή όχι και τι κυριαρχεί)

      - Κτίρια που κυριαρχούν

- Τα λατρευτικά κτίρια της πόλης

- Μελέτη του συστήματος των δεξαμενών, των στερνών.

- Το αποχετευτικό σύστημα

- Το κάστρο υποστηριζόταν από λιμάνι αν βρίσκεται κοντά στη θάλασσα

- Αρχιτεκτονική

• Ιστορική ταυτοποίηση των οικιών και των κτισμάτων
• Ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου Κάστρου

• Η διάρθρωση των οικιών
• Ο προσανατολισμός τους
• Οι ενεργειακές τους ανάγκες και πως τις κάλυπταν (Θέρμανση, εστία, φωτισμός….)
• Εναρμόνιση των αρχαίων κτισμάτων με το φυσικό περιβάλλον – διερεύνηση και τεκμηρίωση
• Επιρροές στην αρχιτεκτονική από τους κατά καιρούς κατακτητές στο πέρασμα των χρόνων. Παρατήρηση για  το πώς  έχουν αυτές ενσωματωθεί στα κτίσματα.

- Δομικά υλικά

• Προέλευση υλικών κατασκευής του κάστρου. Αν ήταν από μακριά τι συμπεράσματα βγαίνουν για το εμπόριο και την οικονομία?
• Γινόταν επανάχρηση των υλικών και πως αυτό λειτούργησε αειφορικά?
• Χρησιμοποιούσαν τα υλικά του τόπου τους; Ποια ήταν  και τι προσέδιδε αυτό στο χώρο και την τοπική οικονομία?

6) Αειφορική προσέγγιση ενός Κάστρου

- Διαχείριση του νερού και επαναχρησιμοποίηση υλικών σε ένα κάστρο η μια καστροπολιτεία

• Ύπαρξη στέρνας ( χώρος κατασκευής, τρόπος συλλογής νερού, καθαρότητα)
• Δημόσιες δεξαμενές (σε ποιο χώρο βρίσκονταν, πότε τις χρησιμοποιούσαν)
• Μεταφορά νερού στο κάστρο από πηγή εκτός (ποιοι κίνδυνοι υπήρχαν)
• Ύπαρξη πηγής μέσα στο κάστρο (θεϊκό δώρο)
• Φειδώ στην κατανάλωση νερού. Ποια άλλα μέτρα έπαιρναν ώστε να υπάρχει επάρκεια νερού.
• Μελέτη λουτρού, αν υπάρχει (αρχαίο βαλανείο, ρωμαϊκό λουτρό, χαμάμ)
• Που πήγαιναν τα απόνερα (κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών)
• Από πού προέρχονται τα δομικά υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή ενός Κάστρου;
• Χρησιμοποιήθηκαν υλικά  από προϋπάρχοντα  οικιστικά σύνολα ή μνημεία;

- Διαχείριση ενός Κάστρου σήμερα: προστασία - ανάδειξη

• Το κάστρο ως τουριστικό αξιοθέατο
• Ανακατασκευή, αναστύλωση κτιρίων – Νέες χρήσεις – Σημερινή μορφή κτιρίων, οικισμού
• Χωρική φυσιογνωμία του οικισμού. (Σήμερα παραμένει η έννοια του οικισμού όπως ήταν παλαιότερα ή άλλαξε φυσιογνωμία από τον τουρισμό).
• Φωτισμός αρχαιολογικών χώρων, υπέρ και κατά.
• Κάστρο σήμερα και τοπική οικονομία
• Πως θέλουμε τους αρχαιολογικούς χώρους σήμερα. Τι είδους παρεμβάσεις μπορούν  να γίνουν.
• Πολιτιστικά δρώμενα σε ένα Κάστρο που να δένουν με τη φυσιογνωμία και την ιστορία του

7) Η ζωή σε ένα κάστρο ή μια καστροπολιτεία. ( τo Kάστρο ως

    κέλυφος ζωής )

• Η ζωή των γυναικών. Μελετούμε τις κοινωνικές ομάδες χωριστά. Πως ήταν η ζωή για τις αγρότισσες, τις εμπόρισσες, τις αριστοκράτισσες, τις πάνδημες…
• Η ζωή των παιδιών. Πως μορφώνονταν τα παιδιά, ποιοι ήταν οι δάσκαλοί τους, τι παιχνίδια έπαιζαν.
• Ποιες ήταν οι διατροφικές τους συνήθειες; τοπικές συνταγές μαγειρικής.
• Παρατηρούμε το εσωτερικό ενός σπιτιού καθώς και τα αντικείμενα που υπήρχαν μέσα σε αυτό.

           Ποιο αναλυτικά

• Μελέτη ένδυσης, υπόδησης, κοσμημάτων, οικιακών σκευών, αντικειμένων καθημερινής χρήσης, κόμμωσης…
• Οι συγκεκριμένες θεματικές ενότητες οι οποίες μπορούν να μελετηθούν διεξοδικά και να έχουν και μέρος κατασκευής από τους μαθητές.

- Κοινωνική ζωή

• Γιορτές και πανηγύρια. Με αφορμή ποια γεγονότα γιόρταζαν και τί ακριβώς έκαναν κατά τη διάρκεια των εορτών.
• Γάμοι, βαπτίσεις, θάνατοι. Πως συνήθιζαν να τελούν αυτά τα μυστήρια. Από ποια ηλικία επιτρεπόταν ο γάμος

- Οικονομία

• Επαγγέλματα που κυριαρχούσαν
• Ασχολίες των  κατοίκων
• Οικονομική οργάνωση μιας καστροπολιτείας
• Κοινωνικές τάξεις που  υπήρχαν και τι ρόλο έπαιζε η κάθε ομάδα στην οικονομία της περιοχής

- Λατρεία

• Τόποι λατρείας (μέσα στο κάστρο, γύρω από αυτό…)
• Κτίρια που αντιπροσωπεύουν τις λατρευτικές συνήθειες των ανθρώπων και των διάφορων κατακτητών (ανάκτορο, εκκλησίες ορθόδοξες η καθολικές, τζαμιά, σπήλαια..)
• Αρχιτεκτονική λατρευτικών χώρων
• Εικονογραφία
• Επιρροές από άλλους λαούς ή θρησκείες

8) Αισθητική προσέγγιση του κάστρου

• Ζωγραφική , το κάστρο ως πηγή έμπνευσης
• Φωτογραφία
• Κολλάζ, κατασκευή κολλάζ με θέματα παρμένα από το κάστρο
• Θέατρο. Θεατρικό παιχνίδι ή παιχνίδι ρόλων με κείμενα γραμμένα για το κάστρο ή εμπνευσμένα από αυτό.
• Κινηματογράφος .Έργα γυρισμένα στα κάστρα ή για τα κάστρα
• Μουσική. Μουσική υπόκρουση σε ένα θεατρικό δρώμενο ή κινηματογραφικό έργο.
• Ήχοι του κάστρου. Ήχοι που μπορεί κανείς να ακούσει σε ένα κάστρο ή μια καστροπολιτεία. Μπορεί να είναι ήχοι του χθες του σήμερα ή διαχρονικοί ήχοι.

To υλικό αυτό είναι αποτέλεσμα της εργασίας των  παρακάτω εκπαιδευτικών της ΠΟ του ΚΠΕ Μολάων με σκοπό την υποστήριξη των μαθητών και των εκπαιδευτικών στο έργο τους.

                                                       Μυλωνά Μαρία

                                                       Λέντζα Ευαγγελία

                                                        Μαστορόπουλος Νεκτάριος