Η ψυχολογία της διατροφής

Ας γνωρίσουμε τη ψυχολογία της διατροφής: Mέθοδος που κόβει τις λιγούρες!

Η ντοπαμίνη
Σας έχει συμβεί μερικές φορές να μην απολαμβάνετε πολύ τη γεύση της τροφής την ώρα που τρώτε, αλλά να τρώτε γρήγορα και μηχανικά, ακόμα και αν πριν λαχταρούσατε και ανυπομονούσατε να φάτε κάτι; Σας έχει συμβεί να νιώσετε μιαν ακατανίκητη επιθυμία («λιγούρα») για ένα φαγητό; Τι συμβαίνει σε αυτή την περίπτωση; Ένας σημαντικός νευροδιαβιβαστής, που αξίζει λίγο περισσότερο την προσοχή μας, είναι η λεγάμενη ντοπαμίνη.

Όταν μια δραστηριότητα συνδεθεί με την πρόκληση ενός θετικού συναισθήματος (π.χ. τρώω σοκολάτα και νιώθω απόλαυση), δημιουργείται ένα κύκλωμα που μας κάνει να αναζητούμε αυτήν τη δραστηριότητα όλο και πιο συχνά, ακόμα και χωρίς να το καταλαβαίνουμε, ασυνείδητα (αναζητώ σοκολάτα για να νιώσω απόλαυση). Αυτό είναι που κάνει και ορισμένες δραστηριότητες (όπως είναι τα extreme sports, τα τυχερά παιχνίδια κτλ.) εθιστικές, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται εξαρτήσεις- δηλαδή το σώμα εθίζεται στην αναζήτηση του συναισθήματος που προκλήθηκε.

Η ντοπαμίνη λοιπόν δεν είναι σχετική τόσο με την ευχαρίστηση που μας έδωσε ένα ερέθισμα (για την ευχαρίστηση είπαμε ότι ευθύνονται άλλες ουσίες, όπως οι ενδορφίνες), αλλά με την προσμονή του, με την ανυπομονησία που χτίζεται γύρω από αυτό, ώστε, όταν μας συμβεί, να είναι ακόμα πιο έντονη η απόλαυσή του. Όταν δηλαδή ανυπομονούμε να γευτούμε κάτι, δημιουργούμε προσδοκίες που θα κάνουν την ικανοποίηση ακόμα πιο έντονη. Και αυτό δημιουργεί έναν κύκλο προσδοκίας-ανταμοιβής-ικανοποίησης, που, όσο πιο πολλές φορές τον επαναλάβουμε, τόσο πιο έντονα δημιουργεί αυτό που με απλά λόγια ονομάζουμε συνήθεια.

Ποιες τροφές δίνουν ευχαρίστηση και προκαλούν ανυπομονησία;
Θα έχετε παρατηρήσει ότι δεν είναι όλες οι τροφές το ίδιο απολαυστικές. Αν ήταν έτσι, στους κινηματογράφους δε θα σέρβιραν πατατάκια και ποπκόρν, αλλά και φρουτοσαλάτες ή ανάλατα, ωμά φιστίκια! Δεν έχουν λοιπόν όλες οι τροφές την ίδια ικανότητα να δημιουργούν τόσο μεγάλη ευχαρίστηση (ενδορφίνες) και ανυπομονησία (ντοπαμίνη). Οι νεότερες μελέτες μάς πληροφορούν ότι υπάρχουν τροφές που ασκούν πάνω μας μεγαλύτερη έλξη και μας κάνουν να τις αναζητούμε περισσότερο.

Ίσως θυμάστε μια παλιά διαφήμιση που προωθούσε πατατάκια με το σλόγκαν «κανείς δεν μπορεί να φάει μόνο ένα». Σας λέει τίποτα αυτή η φράση; Έχετε ποτέ προσέξει ότι υπάρχουν κάποιες τροφές που ασκούν πάνω σας μεγαλύτερη έλξη και στις οποίες δυσκολεύεστε να αντισταθείτε; Η ψυχολογία έχει αναγνωρίσει την ιδιότητα που έχουν κάποιες τροφές να μας κάνουν να τις αναζητούμε έντονα για να νιώσουμε καλύτερα. Οι τροφές αυτές έχουν χαρακτηριστεί με τον όρο «τροφές με υψηλή ενισχυντική αξία», γιατί ενισχύουν την τάση μας να τις αναζητήσουμε και να τις απολαύσουμε. Δεν είναι απλώς πιο εύ¬γευστες από κάποιες άλλες, αλλά κάτι έχουν και μας κάνουν να θέλουμε να τις τρώμε ασταμάτητα. Μας είναι πιο εύκολο να τις συνηθίσουμε.

Ποιες είναι λοιπόν οι τροφές με την υψηλότερη ενισχυτική αξία; Οι τροφές που οδηγούν στην έκλυση περισσότερης ντο- παμίνης και ασκούν μια δύναμη έλξης πάνω μας, ώστε να μην μπορούμε να τους αντισταθούμε και να τις τρώμε, ακόμα και αν δεν πεινάμε, είναι κυρίως αυτές που συνδυάζουν κάποια συστατικά και μάλιστα σε μεγαλύτερες δόσεις και αναλογίες από ι οι πιο απλές τροφές. Τα συστατικά αυτά είναι:

υδατάνθρακες (άμυλα, ζάχαρη) λιπαρά (φυτικά ή ζωικά) και αλάτι.

Γιατί όμως μας «τραβάνε» τόσο αυτές οι τροφές; Πώς εξηγεί ότι ασκούν τόση έλξη; Πολλές φορές, για να καταλάβουμε καλύτερα τη συμπεριφορά μας, πρέπει να φανταστούμε τον άνθρωπο όχι στο σύγχρονο περιβάλλον όπου ζει τα τελευταία όνο χρόνια της εξέλιξής του, αλλά όπως έζησε στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής του σε αυτό τον πλανήτη. Και ας θυμηθούμε ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής με τις ευκολίες του είναι κάτι πολύ πρόσφατο. Μέχρι πρόσφατα λοιπόν ο άνθρωπος ήταν ένας οργανισμός που ζοΰσε κοντά στη φύση και που πάσχιζε να Επιβιώσει μέσα σε δύσκολες και επικίνδυνες συνθήκες. Με βάση τις ανάγκες εκείνου του τρόπου ζωής ο εγκέφαλός μας προσαρμόστηκε στις αντιξοότητες και, για να εξασφαλίσει την επιβίωσή του, εξελίχθηκε και απέκτησε κάποια χαρακτηριστικά. Έτσι, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έμαθε να έλκεται από συγκεκριμένα τρόφιμα, στα οποία έδωσε αυξημένη «ενισχυτική αξία», γιατί του ήταν τόσο χρήσιμα. Έμαθε λοιπόν να έλκεται από:

• αλμυρά τρόφιμα, γιατί το αλάτι, πέρα από ενισχυτικό γεύσης και συντηρητικό που είναι, προκαλεί και κατακράτηση υγρών - άρα βοηθούσε στο να μην αφυδατώνεται ο άνθρωπος στις εποχές που ήταν σπανιότερο να βρει τρεχούμενο νερό-
• γλυκά τρόφιμα, γιατί οι υδατάνθρακες έδιναν πολύτιμη ενέργεια αλλά και επειδή η γλυκιά γεύση των καρπών ειδοποιούσε ότι είναι ώριμοι και βρώσιμοι (και όχι άγουροι ή χαλασμένοι)
•  λιπαρά τρόφιμα, γιατί ήταν πλούσια σε ενέργεια (θερμίδες) και έδιναν έτσι στον άνθρωπο τη δυνατότητα για μεγάλη θερμιδική πρόσληψη.

Οι «απαγορευμένοι καρποί»
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποιες τροφές στις οποίες έχουν «αδυναμία» (η λέξη αυτή σημαίνει απουσία δύναμης, έλλειψη ελέγχου). Με τις τροφές αυτές δυσκολεύονται να είναι εγκρατείς και τις καταναλώνουν άσχετα από το αν πεινούν ή όχι. Για κάποιους όμως ανθρώπους υπάρχουν πολλές τέτοιες τροφές, τις οποίες περιστοιχίζουν ανάμεικτα συναισθήματα ανησυχίας και απόλαυσης, φόβου και όρεξης. Οι τροφές αυτές έχουν κάτι διαφορετικό: μας φωνάζουν σαν σειρήνες και δεν μπορούμε να ησυχάσουμε όταν τις έχουμε μπροστά μας. «Πρέπει» να τις φάμε.

Βέβαια δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι τέτοιες «αδυναμίες». Αν όμως βρίσκετε ότι υπάρχουν κάποιες τροφές με τις οποίες εσείς δε νιώθετε άνετα, προσπαθήστε να τις σκεφτείτε. Αν δυσκολεύεστε, χρησιμοποιήστε περισσότερο χρόνο για την ακόλουθη άσκηση: Κάντε μια βόλτα στο σουπερμάρκετ, στο περίπτερο, στη γειτονιά, στο κέντρο της πόλης και παρατηρήστε τις τροφές γύρω σας. Επίσης παρατηρήστε τον εαυτό σας σε εκδηλώσεις, σε επισκέψεις, σε τραπεζώματα, στην καθημερινότητά σας. Και στο τέλος σκεφτείτε μία μία τις τροφές στις οποίες πιστεύετε ότι έχετε «αδυναμία».

Σε ποια τροφή (ή σε ποιες τροφές) δεν μπορώ (ή δεν μπορούσα κάποιες φορές) να αντισταθώ;

Σκεφτείτε τις τροφές που καταγράψατε σε αυτή την άσκηση. Για την καθεμιά από αυτές κάντε στον εαυτό σας τις εξής ερωτήσεις
•  Πότε την αναζητώ;
•  Πότε την πρωτοέφαγα;
•  Ποιος μου την έδωσε;
• Πώς ήταν η ζωή μου τότε;

Όταν παρατηρούμε ακραίες ή τέλος πάντων έντονες αντιδράσεις στη συμπεριφορά των ανθρώπων, καταλαβαίνουμε ότι κάτι άλλο κρύβεται πίσω από αυτές. Έτσι, και όταν έχουμε υπερβολική αδυναμία σε μια τροφή, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να ελέγξουμε την κατανάλωσή της, η τροφή αυτή μάλλον σημαίνει για μας κάτι παραπάνω από μια ευχάριστη γεύση. Δηλαδή σημαίνει ότι κάτι κρύβεται πίσω από αυτή την αδυναμία. Τι μήνυμα πιστεύετε ότι σας δίνει η κάθε τροφή στην οποία εντοπίσατε ότι έχετε υπερβολική αδυναμία;

Μερικές ιδέες για τα «μηνύματα» που κρύβουν κάποιες τροφές:
•  «Θα σε κάνω να νιώσεις καλύτερα».
•  «Τρώγοντάς με θα ξεχαστείς από το πρόβλημά σου».
•  «Θα σου δώσω δυνάμεις».
•  «Θα σε παρηγορήσω».
•  «Θα σε κάνω να νιώσεις παιδί».
•  «Δεν μπορείς να με ελέγξεις».
•  «Θα σου αποδείξω ότι είσαι αδύναμος».
•  «Θα σου υπενθυμίσω ότι δεν μπορείς να αντισταθείς».
•  «Θα ξεχάσεις τις ερωτικές σου ελλείψεις».
•  «Θα ξεκουραστείς».
•  «Θα βρεθείς με παρέα».
•  «Θα προστατευτείς...»

Τι σας λένε οι τροφές πειρασμοί;
Οι τροφές όμως δεν έχουν φωνή. Οι άνθρωποι τους δίνουν φωνή. Αυτές απλώς υπάρχουν, κάποιοι τις κατασκευάζουν. Τα σοκολατάκια είναι απλώς σοκολατάκια, τα πατατάκια είναι απλώς πατατάκια, τα λουκανικοπιτάκια είναι απλώς λουκανικοπιτάκια. Υπάρχουν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν γύρω σας. Και επειδή δεν μπορείτε να τα εξαφανίσετε, για να γλιτώσετε από αυτή τη δοκιμασία (της εγκράτειας, ώστε να μη φάτε υπερβολικά), μπορείτε να μάθετε να συνυπάρχετε με τις τροφές στον ίδιο κόσμο ειρηνικά! Ήρθε η στιγμή να σταματήσετε να τις φοβάστε. Από τροφές που σας κάνουν να σηκώνετε τρομαγμένοι το χέρι και να λέτε έντονα «όχι, ευχαριστώ, δεν κάνει» ή που καταλήγετε να τις τρώτε σε υπερβολικές ποσότητες, νιώθοντας μετά άσχημα, μπορείτε να τις μετατρέψετε σε τροφές κοντά στις οποίες νιώθετε άνετα και ΕΣΕΙΣ επιλέγετε να τις φάτε ή να μην τις φάτε.

Απόσπασμα από το βιβλίο Γυρίζω σελίδα στη Διατροφή. Ευχαριστούμε τις εκδόσεις Μεταίχμιο για την ευγενική παραχώρηση του υλικού.