Εισήγηση του Νίκου Δεληβοριά, στο σεμινάριο 

του ΚΠΕ Μολάων, «Πεθαίνουν τα Κάστρα;»

Καλησπέρα σας

Είμαι ο Νίκος Δεληβοριάς, διευθυντής της Ένωσης ελληνικών Πόλεων με Μεσαιωνικά κάστρα και φυσικά Πελοποννήσιος. Το χωριό του παππού μου, τα Λαγκάδια της ευρωπαϊκής Γορτυνίας, όπως τα έλεγαν χαμογελώντας οι παλιοί,  θα ανήκε κάποτε στην βαρονία της Άκοβας, την μεγαλύτερη σχεδόν βαρονία του φράγκικου δουκάτου του Μορέως.

Σήμερα δεν υπάρχει  όχι δρόμος, ούτε καν ένα μονοπάτι να πάει κανείς εκεί και φυσικά ούτε μια πινακίδα που να δείχνει στον ξένο, που βρισκόταν κάποτε το κάστρο της κυρά-Μαργαρίτας, όπως την έλεγαν, την αδερφή της περίφημης πριγκηπέσας Ιζαμπώ, κόρης του Βιλεαρδουίνου. 

Ξεκίνησα με γκρίνια, συγχωρέστε με, αλλά ασχολούμαι  επί τέσσερα-πέντε  χρόνια με την μεσαιωνική μας πολιτιστική κληρονομιά και  αυτά τα χρόνια το μόνο που μου φέρνουν στο νου είναι ο στίχος του Σεφέρη: «όπου κι αν πάω η Ελλάδα με πληγώνει».

Αυτά τα τέσσερα-πέντε σχεδόν χρόνια είδα και περπάτησα πολλά κάστρα, μα σαν  του Μωριά τα κάστρα δεν ελόγιασα, που λέει και το τραγούδι. Κάστρα πολυτραγουδισμένα, του Αναπλιού, της Μονεμβασιάς, της Καλαμάτας, της Μεθώνης, της Κορώνης, της Πύλου, της Κυλλήνης, το περίφημο κάστρο-παλάτι των Βιλεαρδουίνων και τέλος ο Ακροκόρινθος, το τελευταίο μετερίζι των Ρωμιών όταν μπήκαν οι Φράγκοι. Συνδεδεμένο με την αυτοκτονία του δεσπότη Λέοντα του Σγουρού. Και στο εσωτερικό ένα σωρό ξακουστά επίσης κάστρα. Της Καρύταινας, του Γερακιού και φυσικά του Μυστρά, έδρα των δεσποτών του βυζαντινού Μοριά, καύχημα της Ελλάδας, με τις εκκλησιές και τα μοναστήρια του, το παλάτι και φυσικά τις μορφές που έμειναν στην ιστορία. Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και Πλήθων Γεμιστός.

Καταλαβαίνετε πως σαν Μωραΐτη,  τα κάστρα μας, η μεσαιωνική μας πολιτιστική κληρονομιά δεν μπορούσε να με αφήσει ασυγκίνητο. Μα σε όποιο κάστρο και να πήγαινα έβλεπα την ίδια ερήμωση, την ίδια καταστροφή, σαν να πέρασε εχτές ο κατακτητής και μεις για να μην το θυμόμαστε φυτέψαμε δέντρα και θάψαμε αποκάτω ότι είχε μείνει. Κι όπως χαρακτηριστικά μου έλεγε γνωστός και πολύ καλός αρχαιολόγος: «από την ανασκαφή του κάστρου του Χλεμουτσιού, γεμίζουμε ένα ολόκληρο μουσείο». Θαμμένη λοιπόν η κληρονομιά μας, ένας θησαυρός που τον θάψαμε και τον αφήσαμε να κοιμάται.

Μήπως άραγε φίλες και φίλοι,   τώρα που η κρίση μας έκανε πιο σοφούς πρέπει να ξεθάψουμε τον θησαυρό και να τον αξιοποιήσουμε;

Η Ένωση ελληνικών Πόλεων με Μεσαιωνικά Κάστρα, ιδρύθηκε  το 2008 ακριβώς για να ξεθάψει αυτόν τον θησαυρό. Ξεκίνησε με είκοσι μέλη, Δήμους, Νομαρχίες, Κοινότητες που πολύ σύντομα είχαν γίνει πενήντα. Μα  δυό χρόνια αργότερα ήρθε ο Καλλικράτης. Τα πράγματα άλλαξαν κι άλλαξαν τόσο πολύ που σήμερα κανείς δεν γνωρίζει αν υπάρχει ακόμη η Ένωση. Και όμως υπάρχει. Και παλεύει για τα ίδια πράγματα, Αυτά για τα οποία ιδρύθηκε: Ανάδειξη, προβολή και δημιουργική αξιοποίηση της Μεσαιωνικής μας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Κάποτε λέγαμε των Μεσαιωνικών μνημείων, αλλά στη χώρα μας έχουμε τη συνήθεια  για να φάμε το κρέας, να το βαφτίζουμε ψάρι, όπως λέγεται πως κάναν παλιά οι καλόγεροι.

Σήμερα πλέον μιλάμε για άυλο πολιτιστικό απόθεμα. Γιατί;  Για να παρακάμψουμε τις αντιρρήσεις κάποιων, διότι στη χώρα μας ότι και να γίνει, πάντα θα υπάρχει ο αντιρρησίας. Άυλο λοιπόν πολιτιστικό απόθεμα. Και η ανάδειξή του.  Αν ήμουν πιο καλός στην τεχνολογία θα μπορούσα να σας δείξω εικόνες από την Αγγλία, ας πούμε, όπου μέσα σε έναν υπέροχο κήπο, έναν πανέμορφο χώρο, υπάρχει ένα κομματάκι ερείπιο, από το Αβαείο  τάδε. Και μόνον η θέα του σε ξεκουράζει, σε κάνει και χαίρεσαι. Και στην Αθήνα κάποια στιγμή, κάποιοι αφαίρεσαν  τους κισσούς από το τείχος πλάι στην Πύλη του Αδριανού και ξαφνικά φάνηκε ένα υπέροχο τείχος. Απλά πράγματα δηλαδή.  Καθαρισμός από σκουπίδια, από αγριόχορτα. Να φανούν τα δρομάκια, τα θεμέλια των σπιτιών, να φανούν τα κάστρα. 

Ανάδειξη λοιπόν θεωρούμε ότι σημαίνει: καθαρισμός και καλλωπισμός και φωτισμός του μνημείου. Σημαίνει δημιουργία πρόσβασης για όλους, σημαίνει δρόμος ή μονοπάτι. Σημαίνει σήμανση του μνημείου. Σημαίνει  πινακίδα που θα σε οδηγεί σε αυτό και σήμερα ξέρετε  υπάρχουν οι λεγόμενες «έξυπνες» πινακίδες  που με το κινητό τηλέφωνο σου δίνουν ένα σωρό στοιχεία και σε οδηγούν από το ένα μνημείο στο άλλο κι  η Ένωση τις έχει σχεδιάσει  και είναι έτοιμη να τις εγκαταστήσει. Σημαίνει ότι το μνημείο γίνεται κομμάτι της ζωής του τόπου και όχι συμφορά για τον τόπο.

Προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Για κάποιον περίεργο λόγο, όχι και τόσο για τους παροικούντας την Ιερουσαλήμ, η χώρα μας οφείλει να περιοριστεί στην αρχαιότητα, που είναι και αρκετά μακριά   και να αφήσει ήσυχο τον Μεσαίωνα στους  άλλους. Γι’ αυτό μάλλον κι εμεις δεν έχουμε   προβάλλει όπως και όσο  θα έπρεπε τα μεσαιωνικά μας μνημεία, ιδιαίτερα στο εξωτερικό. Και νομίζω ότι είναι καιρός να το κάνουμε. Ο θησαυρός  δεν πρέπει απλώς να έρθει στην επιφάνεια, πρέπει και να προβληθεί, για να αποκτήσει την αξία που του πρέπει. Σκεφτείτε για λίγο  την επιτυχία των εκθέσεων  για το Βυζάντιο που έχει κάνει η χώρα μας στο εξωτερικό και αναλογιστείτε αυτή την τεράστια έκθεση που έχουμε στην Πελοπόννησο. Πάνω από δέκα υπαρκτά, υπέροχα,  επισκέψιμα κάστρα. Και δεκάδες άλλα που περιμένουν. Εκκλησιές, μοναστήρια. Ολόκληρο το δουκάτο του Μορέως.

Δημιουργική αξιοποίηση: Ας μην κοροϊδευόμαστε. Τα μνημεία απανταχού χρησιμεύουν σίγουρα για την μελέτη και την έρευνα του παρελθόντος. Αλλά αφού μελετηθούν και ερευνηθούν χρησιμεύουν για τον Τουρισμό. Ένα μνημεία που δεν το βλέπει κανείς, είναι ανύπαρκτο.  Και μπορώ να κατονομάσω μερικά εδώ στην Πελοπόννησο: Κάστρο Άρλας ή Γυφτόκαστρο- χρειάζεται στερεωτικά μέτρα και δεν είναι επισκέψιμο, Κάστρο στο Σούλι ή του Δάσους- γνωστό από πηγές, δεν έχει εντοπισθεί, Κάστρο Χαλανδρίτσας- σώζεται τμήμα του πύργου σε ιδιωτική αυλή , Παυλόκαστρο- δεν υπάρχει πρόσβαση, Σαλμενίκο- σε ερειπιώδη κατάσταση, δεν υπάρχει δυνατότητα προσέγγισης, Σαντομέρι, δεν υπάρχει πρόσβαση, Σαραβάλι, δεν έχει εντοπισθεί, Σιδηρόκαστρο, δεν έχει εντοπισθεί.

Κι όμως τα στοιχεία γι’ αυτά τα κάστρα μας τα έδωσαν οι κάτοικοι. Η μνήμη συνεχίζει να κατοικεί, αλλά προσπαθούμε να την απωθήσουμε.

Μα ας ξαναγυρίσουμε. Πριν μερικά χρόνια πήγα με τα παιδιά μου στην Γερμανία, στο κάστρο της Χαϊδελβέργης. Μπήκαμε βγήκαμε, μου είχε φύγει ένα κατοστάρικο.

 Κι εδώ; «Τριακόσιες  χιλιάδες τουρίστες μπαίνουν και βγαίνουν στον Μυστρά και δεν αφήνουν τίποτε στην πόλη. Μόνο τα σκουπίδια τους», μου έλεγε πριν από χρόνια ο αείμνηστος φίλος και δήμαρχος του Μυστρά Νίκος Βαχαβιόλος. Αυτός που  στην ουσία ξεκίνησε  αυτή την ιστορία της Ένωσης.

Θα μπορούσα να γκρινιάζω και να σας λέω επί ώρες τα όσα έχω αντιμετωπίσει μέχρι στιγμής από τις διάφορες  υπηρεσίες. Κάποια έφορος αρχαιοτήτων μου έβαλε τις φωνές πως πάω να της πάρω τα κάστρα. Κάποια άλλη: κάντε πρώτα κάποια  εκδήλωση  σε ένα κάστρο και βλέπουμε. Δηλαδή πετάξτε λεφτά πρώτα κάπου να δούμε αν ξέρετε να τα πετάτε  και μετά βλέπουμε.  

Αρνούμεθα.  Δεν θέλουμε να πετάξουμε λεφτά, μια συναυλία εδώ, κάτι άλλο παραπέρα και πάει λέγοντας. Θέλουμε να επενδύσουμε λεφτά. Θέλουμε πρώτα να γίνει μια έρευνα σε όλο τον Μοριά. Για όλα τα κάστρα. Να βγούμε να μιλήσουμε με τους κατοίκους, με τους ηλικιωμένους να μας πουν τι θυμούνται. Εδώ αρχίζει το άυλο κεφάλαιο.

Και μετά  με τους επαγγελματίες, τους επιχειρηματίες.  Αυτοί οι τελευταίοι  είναι που θα έχουν το όφελος. Οφείλουν  λοιπόν να επενδύσουν  για την ανάπτυξη του Τόπου τους. Και οι Περιφέρειες το ίδιο. Τώρα πια οι Περιφέρειες  είναι στην ουσία τοπικές κυβερνήσεις. Κι αυτές οφείλουν να σχεδιάσουν  μια στρατηγική για την ανάπτυξη του Τουρισμού και του Πολιτισμού ολόκληρης της Περιφέρειας. Και  ο τόπος μας έχει να δείξει και να προσφέρει πολλά στον κάθε επισκέπτη.  Αρχαία, βυζαντινά, θρησκευτικά μνημεία. Έχει τόσα πράγματα που ένας ξένος να πρέπει να έρθει και να ξανάρθει πολλές φορές για να τα απολαύσει όλα. Κι ακόμη μπορεί να έχει Τουρισμό όλο τον χρόνο. Ορίστε, Νοέμβριος και μέχρι  πριν μερικές ημέρες θαρρούσες   πως είναι καλοκαίρι. Όλο τον χρόνο Τουρισμό λοιπόν. Άλλωστε τα κάστρα με την ομίχλη και την καταχνιά, γίνονται ακόμη πιο όμορφα.

 Αυτό που λέμε λοιπόν είναι. Να μαζευτούμε και να  συναποφασίσουμε τους στόχους. Να δούμε τις προτεραιότητες. Πρέπει ο Μοριάς  να αποκτήσει ένα τουριστικό όνομα, ένα μπραντνέιμ, όπως λέμε στα ελληνικά. Ένα όνομα σφραγίδα που να έρχεται στο μυαλό κάθε ξένου, κάθε δυνητικού επισκέπτη.

Ήδη η Ένωση έχει εκπονήσει σχέδιο ανάπτυξης για την Στερεά Ελλάδα με βάση τα κάστρα, το οποίο έχει καταθέσει στην οικεία Περιφέρεια και έχει σχεδόν έτοιμα σχέδια και για τις άλλες Περιφέρειες. Πελοπόννησο, Κρήτη, Ανατολική Μακεδονία, Θράκη, Νησιά του Αιγαίου.  Αλλά και τα σχέδια δεν αρκούν φίλες και φίλοι.  Το σημαντικότερο είναι να μαζέψουμε όλες τις δυνάμεις και να τις κινητοποιήσουμε. Θέρος, τρύγος, πόλεμος λέγαν οι παλιοί κι αυτό πρέπει να είναι συνεχώς στη σκέψη μας.

Δυστυχώς  στην χώρα μας τα παιδιά μεγαλώνουν κάτω από την επίβλεψη αυταρχικών μαμάδων, που τα ξέρουν όλα και που τα παιδιά συνηθίζουν να τα παίρνουν όλα στο χέρι, να μην έχουν πρωτοβουλία, να μην γνωρίζουν τα προβλήματα, γενικά να κάθονται στην καφετέρια και να μην ασχολούνται  με τίποτα.

Και όταν τα παιδιά αυτά μεγαλώσουν  μια άλλη μαμά, το Κράτος με τις υπηρεσίες του, αναλαμβάνει τα πάντα. Μάλιστα οι υπηρεσίες έχουν και μια γλώσσα ωραία, ξύλινη, σαν βίτσα. Σου απευθύνονται και νομίζεις ότι σε μαστιγώνουν, π.χ. «Κατ’ αρχάς θα πρέπει να υποβάλλετε στην Υπηρεσία μας αντίγραφο του εγκεκριμένου Τεχνικού Δελτίου, ενώ σας ενημερώνουμε ότι για την υλοποίησή τους θεωρείται προαπαιτούμενη η κατά το Νόμο σχετική γνωμοδότηση των αρμοδίων οργάνων και η καταβολή ανάλογου τέλους…»

 Άντε τώρα εσύ να μεγαλώσεις σαν άνθρωπος. Κι όμως είναι επιτακτική  ανάγκη να μεγαλώσουμε. Είναι  απολύτως αναγκαίο να συνεργαστούμε. Είναι αποφασιστικής σημασίας να δούμε ποιοι έχουμε κοινά συμφέροντα και πως  θα τα εξυπηρετήσουμε.

Και στον τομέα του Τουρισμού μπαίνουν δεκάδες επαγγέλματα και επιχειρήσεις. Ξενοδοχεία, εστιατόρια, καφενεία, τουριστικοί πράκτορες, ξεναγοί. Μπαίνουν επίσης οι ντόπιοι παραγωγοί, γιατί τα δικά τους προϊόντα θα καταναλωθούν στα εστιατόρια και στα μαγαζιά.  

Και, καιρός είναι να πιάσουμε και να δούμε τι δεν έχουμε κάνει μέχρι τώρα.

1.       Δεν έχουμε π.χ κάνει περίπτερα κοντά στα μνημεία ή και μέσα στα μνημεία που να μπορεί ο επισκέπτης να αγοράσει βιβλία, χάρτες, καρτ-ποστάλ, τοπικά προϊόντα,  αντικείμενα Τέχνης, κοσμήματα και είδη δώρων τα οποία με χαρά θα μεταφέρει στην πατρίδα του φεύγοντας. Πιστεύετε ότι αυτές είναι λίγες θέσεις εργασίας και λίγες ευκαιρίες ανάπτυξης επιχειρηματικότητας;

2.       Δεν έχουμε δημιουργήσει θεσμούς. Κάθε δήμος για να δείξει ότι κάτι κάνει και για τον Πολιτισμό, λέει στον όποιο καλλιτέχνη: «έλα να μου κάνεις ένα φεστιβάλ» στο κάστρο.  Όχι φίλοι, δεν γίνεται έτσι. Τα κάστρα θέλουν το σεβασμό που τους ανήκει. Πρέπει να είναι οι πρωταγωνιστές και όχι απλά το ντεκόρ. Κι αν θα είναι ντεκόρ, να είναι σε έργο που να θυμίζει την εποχή τους. Δεν ξέρω ποιος από σας θα συμφωνούσε ας πούμε να δούμε τους Ρόλινγκ Στόουνς στην Επίδαυρο ή στο Ηρώδειο. Σίγουρα κάθε Δήμος  πρέπει να κάνει κάτι, αλλά με  σεβασμό στο μνημείο με σχέδιο, με πρόγραμμα. Πρέπει να βρούμε τρόπους να τα γιορτάσουμε τα μνημεία. Και μπορούμε να ξεκινήσουμε γιορτάζοντας τον άγιο του κάθε κάστρου. Μετά μπορούμε να ψάξουμε και να βρούμε μια ημερομηνία σημαντική για κάθε κάστρο και να του κάνουμε μια γιορτή. Να κοιτάξτε στο Χλεμούτσι. Εδώ και δύο χρόνια οργανώνουν γιορτές με ιππότες. Χαμός γίνεται και πλέον το καθιέρωσαν. Να οι εκδηλώσεις. Να ο Πολιτισμός. Να η ψυχαγωγία του Πολίτη που όμως τον κινητοποιεί ταυτόχρονα και μπορεί να συμμετέχει.

3.       Επίσης, δεν έχουμε έρθει σε επαφή με το εξωτερικό, ώστε να κάνουμε κοινές γιορτές.   Προσπαθήσαμε να συνεργαστούμε  με  άλλες χώρες, αλλά το πράγμα δεν προχώρησε. Η Ευρώπη δυσκολεύεται. Μα εμείς συνεχίζουμε κι απευθυνθήκαμε στην  Κύπρο;  Από εδώ, από την Πελοπόννησο θα μπορούσαμε να έρθουμε σε επαφή και με το Ισραήλ, την Αίγυπτο, την Ιταλία. Είναι δίπλα μας. 

4.        Δεν έχουμε πάρει ούτε ένα ευρωπαϊκό  πρόγραμμα. Προσπαθήσαμε με τις Αναπτυξιακές εταιρείες της Πελοποννήσου και άλλων περιοχών να μπούμε στο Λήντερ  αλλά όλα τα προγράμματα ορίζονται και  κυβερνιώνται από την μεγάλη μαμά. Οι Υπηρεσίες  δεν μας απάντησαν καν.  Και δεν το πήραμε.  Αντ’ αυτού η μεγάλη μαμά έφτιαξε μουσεία. Ναι, αλλά το μουσείο θέλει λεφτά για να υπάρχει. Που είναι η πηγή  των εσόδων;  Το Υπουργείο Πολιτισμού  δεν έχει πια καθόλου πιστώσεις. Και έτσι  ερχόμαστε και στο μεγάλο θέμα:  Ποιος θα πληρώσει τους αρχαιολόγους και τις έρευνές τους; Ποιος θα πληρώσει  τις ανασκαφές;  Ποιος θα πληρώσει την συντήρηση των μνημείων;  Ποιος θα πληρώσει τα έξοδα για να γίνει γνωστό το τεράστιο έργο που πραγματοποιούν αυτοί οι άνθρωποι;  Δεν είναι αυτό υπόθεση του κάθε Πολίτη, του κάθε Δήμου, της κάθε Περιφέρειας. Ποιος λοιπόν θα επενδύσει σε ένα κεφάλαιο τέτοιου μεγέθους;  Περιέργως οι αρχαιοκάπηλοι τα έχουν λύσει αυτά τα προβλήματα.  Επενδύουν γιατί ξέρουν ότι η επένδυση θα τους αποδώσει. Εμείς γιατί δεν επενδύουμε;  Τόσοι άνθρωποι, ο τόπος, η χώρα ολόκληρη θα ζήσει από αυτό. Γιατί δεν καλούμε όλους τους φορείς σε μια κοινή σύσκεψη. Επιμελητήρια, Δήμους, πανεπιστήμια, αρχαιολόγους, τους  ειδικούς, να σχεδιάσουμε το πράγμα και να επενδύσουμε;  Ορίστε. Ο Περιφερειάρχης μας, μας παρουσίασε  το όραμά του. Μόνο που δεν πρέπει να μείνει δικό του, ατομικό,  πρέπει να γίνει όραμα όλων μας. Πρέπει όλοι να κατανοήσουμε ότι η ανάδειξη, η προβολή και η δημιουργική αξιοποίηση της Πολιτιστικής μας κληρονομιάς  θα μας ωφελήσει όλους.

Φυσικά θα υπάρχουν και οι αντιρρησίες. Αυτοί που θα πούν, α, τα μνημεία δεν πρέπει να  τα αγγίζετε, δεν πρέπει  να τα κοιτάτε, μόνο να τα σέβεστε, διότι το μνημείο είναι μνημείο. Τα ίδια μου έλεγε κι ένας παπάς στην Αθήνα, όπου ήθελα στην εκκλησιά του να ανεβάσω μια θεατρική παράσταση με θέμα τα Χριστούγεννα. «Νίκο μου, η εκκλησία είναι μόνον για την Θεία Ευχαριστία». Την ίδια ώρα είχε μετατρέψει τον γυναικωνίτη σε καφενείο, όπου μετά την λειτουργία οι πιστοί έπιναν το καφεδάκι τους.

Ας σταματήσει πια ο φαρισαϊσμός, φίλες και φίλοι. Αν χαθεί η χώρα, χάνεται και η κληρονομιά. Η κάθε είδους κληρονομιά. Αν οι  Πολίτες  ευημερούν, αν οι Δήμοι και οι Περιφέρειες ευημερούν, αν η χώρα ευημερεί, τότε θα υπάρχουν τα χρήματα και για τις ανασκαφές και για τις αναστηλώσεις και για όλα.

Κύριε Περιφερειάρχη

Η Ένωση είναι εδώ και είναι έτοιμη να σας στηρίξει στο έργο της. Όποτε το θελήσετε οι προτάσεις της θα είναι στο γραφείο σας.

Φίλες και φίλοι, είμαστε Πολίτες αυτής της χώρας. Αντί να περιμένουμε τον σωτήρα που θα ανοίξει πάλι τις κάνουλες για να τρέχουν οι επιχορηγήσεις, θαρρώ ότι είναι καλύτερο να  σκεφτούμε, να συσκεφτούμε,  να συνεργαστούμε και να δουλέψουμε.

Σας ευχαριστώ.